Cây Chiêu Liêu- Cây Kha Tử

Tên đồng nghĩa: Terminalia reticulata Roth.,1821; Myriobala nuschebula Gaertn., 1790

Tên khác: Kha tử, chiêu liêu xanh, tiếu, sàng, cà lích (Ba na)

Họ: Bàng – Combretaceae

Tên thương phẩm: Chebulic myrobalan (E)

Chiêu liêu là cây gỗ trung bình, rụng lá mùa khô, cao 10-20cm, đường kính 40-80cm. Tán cây phân tầng, nhiều cành lá như cây bàng. Vỏ thân màu xám nhạt, nứt sâu 4-8mm tạo thành các hình chữ nhật không đều; thịt vỏ dày 1,5-1,8cm, có nhiều lớp đỏ và nâu xen kẽ; khi mới chặt có ít dịch vỏ màu đỏ nhạt, vị chát. Cành non nhẵn.

Cây chiêu liêu có lá đơn nguyên, mọc đối hoặc gần đối, phiến lá hình trứng ngược, dài 10-20cm, rộng 5­10cm, đầu và gốc lá gần hình nêm; gân cấp hai hình lông chim với 7-9 đôi; gân bên nổi rất rõ ở mặt dưới; mép lá nguyên, phiến hơi dày, cứng, dai; lá non đôi khi có lông mịn, lá già nhẵn; cuống lá 1-5cm, có 2 tuyến hình chấm không rõ ở đầu.

Cây chiêu liêu có cụm hoa hình chùm bông, nhiều hoa, ở các nách lá gần đầu cành, dài 5-10cm, trục cụm hoa có lông. Hoa lưỡng tính có các lá bắc hình tam gíac dài 1-3mm, màu trắng xanh; 5 lá đài hợp, ở phía dưới hình chuông, phía trên có 5 răng ngắn; không có cánh hoa; nhị 10, dài 4mm xếp làm 2 vòng, chỉ nhị dài 3mm, có triền tuyến mật nằm trong vòng nhị; triền xẻ thành 5 thuỳ có lông. Bầu dưới, nhẵn, 1 ô, 2 noãn. Quả hạch hình trứng, dài 3-4cm, rộng 1,7-2cm, đầu nhọn, màu xanh nhạt, có 5 gờ nhẹ chạy dọc quả; cùi quả nạc, vị chua chát, có một hạt cứng.

Chiêu liêu là cây ưa sáng khi trưởng thành, nhưng chịu bóng khi non. Chiêu liêu mọc nhiều ở rừng thưa, rừng thứ sinh; phân bố nhiều ở rừng thường xanh, rừng nửa rụng lá và khu vực rừng chuyển tiếp giữa rừng nửa rụng lá và rừng khộp (rừng rụng lá ưu thế cây họ Dầu). Trong nhiều khu rừng chiêu liêu chiếm 2-4% tổ thành cây gỗ lớn. Cây chiêu liêu thường mọc ở các địa hình bằng phẳng ven sông suối, dọc đường đi, chân núi ở độ cao dưới 1.200m, gặp nhiều ở độ cao 300-700m. ỞẤn Độ, chiêu liêu có thể phân bố đến độ cao 1.500m. Cây chiêu liêu mọc trên cả đất pha sét và đất cát. Cây chiêu liêu chịu lạnh, khô và chịu lửa, do có vỏ dày. Chiêu liêu tái sinh rải rác dưới tán rừng thưa, có độ tàn che 0,3-0,4. Cây chiêu liêu cũng có khả năng tái sinh chồi tốt. Thông thường, chiêu liêu cùng mọc với chiêu liêu đen, chiêu liêu ổi, bằng lăng, giáng hương, tai nghé, gụ mật, cà te, căm xe, dầu trai, dầu trà beng, sao đen…

Khả năng tái sinh tự nhiên bằng hạt không nhiều, vì hạt chiêu liêu bị thu nhặt hết hoặc bị thú ăn. Hạt chiêu liêu có thể giữ được khả năng nảy mầm khoảng 1 năm. Cây chiêu liêu sinh trưởng chậm, cây mạ 1 năm chỉ cao 10-20cm và năm thứ 2 chỉ đạt chiều cao 25-50cm. Tốc độ sinh trưởng về sau cũng khá chậm. Cây chiêu liêu tái sinh bằng chồi mạnh. Sau 2 năm cây chồi có thể đạt chiều cao 2-3m.

Hoa chiêu liêu thường xuất hiện cùng lúc cây mọc lá non. Quả chiêu liêu chín sau đó khoảng 6 tháng và thường rụng ngay sau khi chín.

Cây chiêu liêu ra hoa tháng 5-6. Mùa quả chín tháng 8-9.

Một số công dụng:

Quả chiêu liêu rất giàu tanin; ở một số nước, loại tanin này được sử dụng trong thuộc da.

Tanin của chiêu liêu thường được phối hợp với nhiều loại tanin của các cây khác như: cây keo, dà, muồng…Từ quả chiêu liêu cũng có thể tạo ra chất nhuộm màu vàng (cộng với nhôm) hoặc tạo ra chất nhuộm màu đen (cộng với sắt). Quả chiêu liêu có khoảng 30% chất làm săn da với các chất đặc trưng là các acid chebulinic, chebulagic; các tanin (20-40%) với các đặc trưng là acid elagic, glucogalin, senosid A(2), các men polyphenol oxidase, tanase, các đường glucose, arabinose, fructose và các acid amin… Nhân quả chiêu liêu chứa 3-7% chất dầu màu vàng trong suốt, thuộc loại dầu bán khô, trong đó thành phần chủ yếu là các acid palmatic, oleic và linoleic. Một hợp chất có hoạt tính chống ung thư là chebulanin cũng chiết được từ cây chiêu liêu.

Chiêu liêu còn được coi là cây thuốc cổ truyền. Quả cây với tên thuốc là “kha tử” có tác dụng chữa tiêu chảy lâu ngày, lỵ mãn tính, ho, đau họng, mất tiếng, di tinh, mồ hôi trộm, trĩ. Chú ý nếu dùng liều nhỏ kha tử cầm tiêu chảy, nhưng dùng liều lớn lại gây tiêu chảy.

Ở Ấn Độ, thịt quả chiêu liêu dùng làm thuốc đánh răng chữa chảy máu và loét lợi. Tán quả thành bột và hút trong một tẩu hút thuốc lá có tác dụng chống hen. Người Nepal, nướng quả chiêu liêu trên than hồng rồi nhai chậm để chữa viêm họng và có tác dụng long đờm.

Cây chiêu liêu cho loại gỗ tốt, tỷ trọng 0,87, thớ mịn, được xếp vào nhóm III trong bảng phân loại gỗ Việt Nam. Dùng đóng đồ đạc, làm nhà, làm cột, đóng trục bánh xe, làm các bộ phận nẹp cong của tàu thuyền.

Xem thêm về một số cây bóng mát nhiều công dụng ở đây

Chữa ho khản tiếng do phế hư:

Kha tử giã dập, bỏ hạt 8g, Cát cánh 10g, Cam thảo 6g. Sắc 3 nước, cô lại còn 200ml chia làm 4 lần uống trong ngày. Dùng thuốc đến khi khỏi.

Chữa ngộ độc do thức ăn nhiễm khuẩn, ỉa chảy mãn tính, lỵ mãn tính có sốt:

Kha tử nướng chín bỏ hạt 8g, Hoàng liên 5g, Mộc hương 5g làm bột mịn. Chia làm 3 lần uống trong ngày, chiêu với nước sôi để nguội.

Chữa ỉa chảy mãn tính, lỵ mãn tính:

Kha tử nướng chín, bỏ hạt, tán thành bột mịn. Uống mỗi lần 6g bột mịn Kha tử với nước cơm. Ngày uống 2 lần, đến khi khỏi.

Kha tử chữa viêm họng đỏ cho người lớn: Bổ quả Kha tử làm 4 miếng, mỗi lần ngậm 1 miếng, sau 10 phút nhấm nhẹ cho bong miếng hạt (bỏ hạt đi).

Tiếp tục ngậm thịt quả và nuốt từng chút nước. Ngậm liên tục (hết miếng nọ đến miếng kia, trừ lúc ăn, uống, nói chuyện, giao tiếp với người khác); 24 giờ hết khoảng 2 – 4 quả (tuỳ quả to hay nhỏ), kết hợp dùng thuốc nâng cao sức đề kháng của cơ thể: Vitamin A 5000UI x 1 viên/ngày, Vitamin C 100mg x 3 viên/lần x 3 lần/ngày. Mỗi liệu trình dùng thuốc từ 2 đến 5 ngày tuỳ từng trường hợp.

Khi đi công tác xa hay đi du lịch bạn nhớ mang theo Kha tử để phòng viêm họng đỏ, ngộ độc thức ăn, nhiễm khuẩn và chống táo bón. Nên có sẵn 100g Kha tử bảo quản trong lọ kín, khô, sạch, không sợ mối mọt để dùng khi cần.

Nguồn: Sưu tầm

Công ty TNHH cây xanh Gia Huy

Vườn Ươm: An Khánh, Hoài Đức, Hà Nội (Sau Thiên đường Bảo Sơn)

Tel: 0439 99 00 22 – Mobile : 0935.96 85 85 – 0985 01 04 06

Email : cayxanhgiahuy@gmail.com

Website : http://caycanhgiahuy.vn – http://giahuygarden.vn